Tajwan – krótka historia wyspy
Opublikowano: 17 sierpnia 2020

Tajwan stanowi jeden z największych paradoksów historii przełomu XX i XXI wieku. Republika Chińska, jedna z niewielu azjatyckich demokracji nie jest uznawana przez państwa uważające się za stróżów demokracji a niepodległościowe hasła, spotykały się z ostrą krytyką ze strony USA.

Rząd w Tajpej głosił przez lata w oficjalnej propagandzie, że jest on jedyną, legalną władzą w Chinach. Próby zmiany tego stanowiska wywołują ostre protesty ze strony władz w Pekinie, które również uważają się za jedyną legalną władzę w Chinach. Republika Chińska na Tajwanie posiada dziś jedną z największych gospodarek świata, mimo, że w świetle prawa międzynarodowego w ogóle nie istnieje.

Tajwan jest jednym z największych inwestorów w Chinach Ludowych mimo, że wojna domowa z „komunistyczną rebelią”, jak określało się na Tajwanie rząd Chińskiej Republiki Ludowej, właściwie trwa nadal. Jakby tego było mało Zarówno Partia Narodowa (Kuomintang – KMT) posiadająca monopol na sprawowanie władzy na Tajwanie w latach 1949 – 1989, jak i Komunistyczna Partia Chin rządząca w ChRL zostały zorganizowane w dużej mierze przez jednego człowieka, radzieckiego doradcę Michaiła Borodina.

Obie też wzorowały swe struktury organizacyjne na Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Zrozumienie tych i wielu innych paradoksów związanych z problemem tajwańskim wymaga przytoczenia kilku faktów z historii Chin.

Tajwan i jego mieszkańcy

Mimo, że Tajwan zamieszkują w 98% przybysze z terenów Chin i przez dwa stulecia był on częścią Cesarstwa Chińskiego, jego mieszkańcy różnią się pod wieloma względami od swoich rodaków z kontynentu. Ludność wyspy słynęła w regionie z braku respektu dla władzy. Wartości konfucjańskie nie cieszyły tam tak dużym uznaniem, jak w innych częściach państwa. Podziwiano natomiast wojowników i waleczność. Słabsze były też struktury rodowe a pozycja kobiet znacznie wyższa. O wiele większą popularnością cieszyły się organizacje o charakterze nielegalnym, lub półlegalnym.

Odmienność Tajwańczyków jest skutkiem ich burzliwej historii oraz nieustannych wpływów ze strony innych państw. Przede wszystkim Japonii, Holandii i Stanów Zjednoczonych.

Migracja z terenu obecnych Chin na Tajwan rozpoczęła się na dużą skalę w XII wieku. Aż 70% mieszkańców wyspy należy do ludu Fulao (Starzy Fujiańczycy) zwanego też Minnan, mówiącego dialektem minnańskim. Miejscową odmianę tego dialektu nazywa się językiem tajwańskim.

Lud Fulao był jedynym ludem Chin zajmującym się głównie żeglarstwem. Jego przedstawiciele zasiedlili więc większość wysp leżących u chińskich wybrzeży. Ich masowa migracja na Tajwan była skutkiem opanowania dzisiejszej prowincji Fujian przez armię chińską. Na wyspę przenosili się głównie ci, którzy nie chcieli uznać władzy cesarskiej.

Około 12% ludności stanowią Hakka. Na Tajwanie uznawani byli oni za mniejszość narodową, chociaż na kontynencie zalicza się ich do Chińczyków. Hakka w odróżnieniu od innych ludów Chin wędrowali i osiedlali się w różnych częściach cesarstwa. Około 16% ludności Tajwanu stanowią Chińczycy z różnych prowincji, którzy przybyli na wyspę po 1945 roku.

Przez 37 lat, do 1661 roku Tajwan był Holenderską kolonią. Zdobywcy próbowali wprowadzić tam system wzorowany na feudalnych krajach Europy. Po tym okresie został on opanowany przez lojalistów dynastii Ming, obalonej, przez Mandżurów w 1644 roku. Wtedy też po raz pierwszy rządzący na Tajwanie uznawali się za spadkobierców jedynej, legalnej władzy w Chinach. Dopiero w 1683 roku na wyspie udało się wprowadzić cesarską administrację. Rozpoczął się dwustuletni okres chińskiego panowania, trwający do roku 1895, kiedy to wyspa została przyłączona do Japonii.

Japońska okupacja i powrót do Chin

Okres okupacji był czasem szybkiej modernizacji i rozwoju gospodarczego. Japończycy wprowadzili sprawną administrację i stabilną walutę, tworzyli również infrastrukturę gospodarczą. Udało się im zlikwidować grupy przestępcze, istniejące na Tajwanie, wskutek słabości chińskiej administracji. Przede wszystkim jednak wprowadzono warunki korzystnie dla inwestycji.

Zlikwidowali skomplikowany, chiński system własności ziemi, co umożliwiło oparcie gospodarki rolnej na dobrze prosperujących, rodzinnych gospodarstwach. Sytuacja tajwańskich Chińczyków była o wiele lepsza, niż ich rodaków z terenów Chin kontynentalnych podbitych przez Japonię w latach trzydziestych i czterdziestych. Mieszkańców wyspy ominęły również wojny domowe jakie wstrząsały Chinami po rewolucji 1911 roku.

Po kapitulacja Japonii w 1945 roku Tajwan wrócił do Chin rządzonych wówczas przez narodowców Czang Kaj-szeka (Jiang Jieshi). Gospodarka wyspy była zrujnowana w skutek amerykańskich bombardowań dokonywanych w latach 1944 – 1945. W roku 1946 rozpoczęła się wojna domowa między narodowcami a komunistami Mao Zedonga.

Skorumpowana i niesprawna, administracja nie mogła opanować narastającego kryzysu gospodarczego w Chinach. Władze zaczęły prowadzić rabunkową gospodarkę na wyspie, wywożąc stamtąd wszystko, co było przydatne walczącej armii. Miejscowi traktowani zaś byli jak japońscy kolaboranci.

W tym czasie rozpoczęła się kolejna fala migracji z kontynentu. Przy tej okazji wyszło na jaw, jak bardzo Tajwan góruje pod względem rozwoju nad resztą Chin. Miejscowi postrzegali imigrantów jako „brudnych i zacofanych”. Sprawę pogarszały dodatkowo różnice językowe. Niewielu Tajwańczyków znało chiński język państwowy, podobnie niewielu przybyszów rozumiało miejscowe dialekty.

Niezadowolenie ludności doprowadziło w końcu do wybuchu krwawych zamieszek 28 lutego 1947 roku. Władze chińskie uznały, że zajścia sprowokowali komuniści. W skutek interwencji wojskowej nie tylko krwawo spacyfikowano zamieszki, ale przy okazji aresztowano ok. 10 tysięcy osób, które zaginęły potem bez wieści. W ten sposób pozbyto się większości przedstawicieli miejscowej inteligencji i lokalnych autorytetów.

Ewakuacja rządu Republiki Chińskiej na Tajwan

W 1949 roku, kiedy oddziały komunistyczne faktycznie pokonały narodowców, Czang Kaj-szek podjął decyzję o ewakuacji na Tajwan. Pracownicy chińskiej administracji centralnej, parlament, władze partyjne Kuomintangu, sześciuset tysięczna armia w sumie ponad półtora miliona osób zostało ewakuowanych na wyspę wielkości Holandii, liczącej wówczas zaledwie 6 milionów mieszkańców.

Początkowo uchodźcy oczekiwali nieuchronnej ofensywy armii Mao Zedonga. Jednak w czerwcu 1950 roku rozpoczęła się wojna koreańska, do której włączyły się również Chiny Ludowe. Amerykanie dostrzegli w Tajwanie przyczółek w walce z komunistami i – wysyłając swoją flotę do Cieśniny Tajwańskiej – uchronili rząd Republiki Chińskiej przed ostateczną klęską.

Kiedy więc Mao Zedong ogłosił 1-go października 1949 roku powstanie Chińskiej Republiki Ludowej, Chiny stały się krajem posiadającym faktycznie dwa rządy. Rząd rezydujący w Tajpej, pod którego kontrolą znajdował się Tajwan i większość wysp położonych u południowowschodniego wybrzeża Chin, był na początku uznawany przez większość państw zachodnich za jedyną, legalną władzę w Chinach a jego przedstawiciel reprezentował Chiny jako stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Tajwan jako „tymczasowa” siedziba rządu

Po 1949 roku Tajwan stał się ostatnim bastionem narodowców. Jednocześnie wydarzenia 28 lutego wywołały w mieszkańcach wyspy niechęć do władz. Paradoksalnie więc, gdy ujawniły się tam tendencje niepodległościowe, były one wyrazem protestu przeciwko rządowi na Tajwanie traktowanemu jako władza okupacyjna.

Narodowcy zresztą ostro tępili wszelkie przejawy odrębności Tajwańczyków. Zabronione było publiczne używanie lokalnych dialektów. Wobec uczniów łamiących zakaz stosowano kary cielesne, nawet, gdy mówili w swoich dialektach podczas przerwy. Restrykcje dotyczyły również używania słowa „tajwański” w nazwach instytucji, czy czasopism.

Według władz Republiki Chińskiej ucieczka na Tajwan miała mieć charakter przejściowy. Oczekiwano szybkiego wyzwolenia Chin z rąk „komunistycznej rebelii”. Dlatego wszelkie działania rządu miały charakter prowizoryczny. Do tego nigdy nie podpisano żadnego traktatu pokojowego, ani nawet zawieszenia broni z komunistami. Faktycznie więc wojna domowa w Chinach drwa do dziś.

Ten stan rzeczy miał ogromny wpływ na sposób sprawowania władzy na wyspie. Jeszcze przed ewakuacją rządy narodowców miały niewiele wspólnego z demokracją. Kuomintang zorganizowany został przy materialnym i merytorycznym wsparciu Rosji Radzieckiej na początku lat dwudziestych XX wieku, po utworzeniu „pierwszego zjednoczonego frontu” z Komunistyczną Partią Chin. („Drugi zjednoczony front” z udziałem obu partii powstał w czasie wojny z Japonią).

Leninowski system polityczny i kapitalistyczna gospodarka

Korzystając z radzieckiej pomocy Czang Kaj-szek dokonał zjednoczenia większości obszarów Chin. Jednocześnie postanowił zastosować przeciwko komunistom ich własne metody postępowania z przeciwnikami. Rozpoczął się okres skierowanego przeciwko nim krwawego terroru.

Jednak Czang pozostawił skopiowane radzieckie wzory organizacji partii i państwa oraz aparatu bezpieczeństwa. W wyniku tego, podobnie jak w Związku Radzieckim, doszło do zespolenia aparatu państwowego i partyjnego. Wysocy urzędnicy państwowi byli wybierani w oparciu o rekomendacje Kuomintangu.

Wprowadzenie rządów konstytucyjnych zostało odłożone na okres późniejszy, zgodnie z teorią chińskiego myśliciela i założyciela Partii Narodowej, Sun Jat-sena. Mówił on o trzech fazach chińskiej rewolucji: 1. militarne zjednoczenie, 2. polityczna kuratela, 3. konstytucyjna demokracja. Z czasem Kuomintang stał się narzędziem sprawowania władzy Czanga i jego rodziny.

Już w trakcie wojny z komunistami, 25 grudnia 1947 roku została uchwalona Konstytucja Republiki Chińskiej. Jednak wprowadzenie większości kluczowych postanowień i swobód konstytucyjnych nastąpiło dopiero po ponad czterdziestu latach. Uchwalenie konstytucji nastąpiło w okresie szalejącej wojny domowej. Kuomintang od wielu lat sprawował niepodzielną władzę pod dyktatorskimi rządami Czang Kaj-szeka. Uchwalone uregulowania i swobody konstytucyjne pozostały na wiele lat jedynie pobożnymi deklaracjami.

Permanentny stan wojenny

Po ewakuacji rządu na Tajwan ograniczenia swobód konstytucyjnych wynikały z jednej strony z faktu trwania nieustannej konfrontacji z komunistami przybierającej niekiedy formę starć zbrojnych. Z drugiej natomiast z przekonania elit politycznych o tymczasowości ich pobytu na wyspie.

Prawne ograniczenia swobód konstytucyjnych wynikały ustaw, dekretów i orzeczeń Yuanu Sądowniczego (Sądu Najwyższego). Najważniejszymi z nich były: Tymczasowe Poprawki do Konstytucji na Okres Narodowej Mobilizacji dla Zwalczania Rebelii Komunistycznej oraz przepisy stanu wojennego.

Tymczasowe Poprawki umożliwiały prezydentowi nieograniczone przedłużanie swego urzędowania. Czang Kaj-szek oraz jego syn i następca, sprawowali swoje urzędy aż do śmierci. Prezydent mógł samodzielnie dokonywać zmian w rządzie oraz reorganizować jego strukturę, mógł też powoływać członków Zgromadzenia Narodowego, Yuanu Ustawodawczego (parlamentu) i Yuanu Kontrolnego.

Drugą przyczyną ograniczenia swobód konstytucyjnych, było utrzymywanie przez władzę stanu tymczasowości w polityce wewnętrznej. Na przykład, wybory do ogólnokrajowych organów przedstawicielskich niemożliwe były, bez zmiany konstytucji, która przewidywała wybór delegatów z każdej chińskiej prowincji oraz Tybetu i Mongolii. Zmiana taka wiązałaby się natomiast z uznaniem Tajwanu za osobny byt polityczny a to z kolei z utratą podstaw do roszczeń powrotu na kontynent.

Praktycznie wszystkie funkcje w administracji państwowej oraz rządzącej partii, łącznie z szefami komitetów miejskich i powiatowych, zajmowali Chińczycy kontynentalni. Wykształciła się więc swego rodzaju uprzywilejowana kasta przybyła z zewnątrz, a nawet posługująca się własnym językiem i skupiająca w swym ręku całą władzę.

Mimo organizowanych od 1969 roku wyborów uzupełniających mających wyłonić posłów reprezentujących prowincję Tajwan, parlament pozostał w prawie niezmienionym składzie przez ponad czterdzieści lat. Z czasem posiedzenia wymagały stałej obecności personelu medycznego, a niektórzy posłowie przywożeni byli na salę obrad pod kroplówką. W tej sytuacji autorytet tej instytucji, składających się zresztą z posłów Kuomintangu i partii satelickich, znacznie podupadł.

Przewodnia rola partii

Kuomintang był partią o nieograniczonej władzy politycznej. Ponadto kontrolą patii objęte były prawie wszystkie dziedziny życia, łącznie z edukacją, gospodarką i życiem kulturalnym. Główna różnica między systemem na Tajwanie a państwami komunistycznymi wiązała się z kwestiami ideologicznymi.

Podczas gdy partie komunistyczne bloku wschodniego propagowały marksizm i sojusz ze Związkiem Radzieckim, działacze KMT promowali ideologię narodową, opartą na tzw. „Trzech zasadach ludu Sun Jat-sena”, oraz sojusz ze Stanami Zjednoczonymi. Co ciekawe niemal identyczny model władzy politycznej doprowadził w Europie Wschodniej do stagnacji gospodarczej, na Tajwanie natomiast do niesamowitego wzrostu gospodarczego, który uczynił z biednej, rolniczej, zniszczonej przez wojnę wyspy jeden z najzamożniejszych obszarów świata.

Sytuacja Tajwanu zmieniła się radykalnie na przełomie lat 60-tych i 70-tych, kiedy konflikt między Chińską Republiką Ludową a Związkiem Radzieckim osiągnął swoje apogeum. Wtedy to właśnie doszło gwałtownego zwrotu w polityce zagranicznej ChRL. Największy wróg Pekinu – Stany Zjednoczone, stały się jego największym sojusznikiem. Skutki, jakie niosło to zbliżenie dla władz na Tajwanie, były wręcz fatalne.

W 1970 roku, przy milczącej aprobacie USA miejsce reprezentanta Chin w ONZ zajął przedstawiciel ChRL. Rząd w Tajpej przestał być reprezentowany w tej organizacji. Od tego też czasu państwa zachodnie zrywały stosunki dyplomatyczne z rządem Republiki Chińskiej i nawiązywały je z rządem w Pekinie, uznając przy tym zasadę jednych Chin, co wiązało się z uznaniem Tajwanu za część ChRL. W 1979 roku stosunki dyplomatyczne z Pekinem nawiązały również Stany Zjednoczone.

Początek demokratyzacji

W związku z utratą nadziei na zjednoczenie Chin i w warunkach pogarszającej się pozycji na świecie władze na Tajwanie zaczęły szukać poparcia wśród miejscowej ludności. Początkowo starano się pozyskać Tajwańczyków do członkostwa w partii rządzącej i promować ich w partyjnej hierarchii.

Dopiero jednak po śmierci Czang Kaj-szeka w 1975 i objęciu rządów przez jego syna Chiang Ching-kuo doszło do stopniowej liberalizacji a potem demokratyzacji. Ponieważ na wyspie organizowano wybory na szczeblu lokalnym i częściowo ogólnokrajowym istniała tam grupa polityków niezależnych od partii rządzącej. Władze tolerowały ich, dopóki nie próbowali tworzyć struktur ponadlokalnych.

Sytuacja ta zaczęła się zmieniać pod koniec lat 70-tych. Proces liberalizacji umożliwił wówczas wyrażanie żądań demokratycznych. Nie obyło się przy tym bez wstrząsów i starć z policją. Od roku 1977 niezależni miejscowi politycy zaczęli tworzyć tak zwane koło bezpartyjnych (tangwai), które za zgodą władz przekształciło się w 1986 roku w pierwszą półlegalną partię opozycyjną – Demokratyczną Partię Postępu (DPP).

Dopiero jednak po zniesieniu stanu wojennego w 1987 roku wprowadzono swobodę rejestracji nowych partii politycznych. W roku 1988 zezwolono na swobodną rejestrację czasopism. W 1991 roku zakończony został Okres Narodowej Mobilizacji dla Zwalczania Rebelii Komunistycznej. Również w 1991 roku odbyły się pierwsze wybory do Zgromadzenia Narodowego a w 1992 do Yuanu Ustawodawczego.

Przejawem liberalizacji było też zezwolenie na używanie w mediach tajwańskich dialektów. Przemiany nie ominęły samego Kuomintangu. W 1988 roku szefem partii został Lee Teng-hui, pierwszy rodowity Tajwańczyk na tym stanowisku. Zdecydowanie przyspieszył on proces tajwanizacji partii.

System półtorapartyjny 1991 – 2000

Mimo demokratyzacji na Tajwanie, inaczej niż w Polsce, nie doszło do gwałtownego przejęcia władzy przez opozycję. W wyborach parlamentarnych i prezydenckich zdecydowanym faworytem pozostał Kuomintang.

W wyborach do Zgromadzenia Narodowego w 1991 roku partia rządząca otrzymała prawie 72% głosów podczas gdy DPP zaledwie 24%. W 1996 roku kandydat Kuomintangu, Lee Teng-hui został pierwszym prezydentem Republiki Chińskiej, wybranym w wyborach powszechnych.

Dopiero po dziesięciu latach w 2000 roku prezydentem został kandydat opozycji Chen Shui-bian. Jego zwycięstwo możliwe było jedynie dzięki rozłamowi w Kuomintangu i ordynacji wyborczej, zgodnie z którą odbyła się tylko jedna tura wyborów. Chen nie uzyskawszy nawet 40% głosów, został prezydentem Republiki. Był to jednak pierwszy przypadek przejęcia władzy przy użyciu demokratycznych procedur w państwie tworzonym przez Chińczyków.

Wojciech Ostrowski