Mao i Stalin – miłość czy nienawiść?
Opublikowano: 13 grudnia 2020

W propagandzie komunistycznej przedstawiano idealny związek państw socjalistycznych żyjących w zgodzie i harmonii. Mit ten w nieco zmienionej formie przetrwał komunizm. Dziś przedstawia się blok komunistyczny jako bezwolny twór wiernie wykonujący polecenia Moskwy. Rzeczywistość była jednak inna. Blok komunistyczny targany był konfliktami, które prowadziły niekiedy do jego rozpadu lub prób wyjścia któregoś państwa spod kurateli Moskwy. W latach sześćdziesiątych XX wieku miał miejsce „rozwód” Chin i ZSRR. Konflikt, który do niego doprowadził rozpoczęli jeszcze Mao i Stalin.

Za kreowaną przez propagandę fasadą powszechnej szczęśliwości i przyjaźni radziecko-chińskiej kryły się konflikty, których naturę badacze próbują z trudem odtworzyć. Choć spory Między Komunistyczną Partią Chin kierowaną przez Mao Zedonga a Moskwą zaczęły się jeszcze przed zwycięstwem komunistów w chińskiej wojnie domowej 1946 – 1949, to ujawniły się one na dużą skalę dopiero po śmierci Józefa Stalina w 1953 roku. W roku 1963 natomiast doprowadziły do oficjalnego zerwania „przyjaznych relacji”.

Po śmierci Stalina trzymającego silną ręką „wspólnotę państw miłujących pokój” w Chinach mogły ujawnić się skrywane dotychczas tendencje nacjonalistyczne Mao i części przywódców KPCh. Dla tych przywódców zasadniczym celem przyjęcia ideologii komunistycznej nie była walka klas. Traktowali oni ideologię komunistyczną, jako środek wiodący do celu, jaki stanowiła odbudowa dominującej pozycji Chin na świecie.

Zachowanie Stalina, który próbował hamować postępy chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej podczas wojny domowej 1946 – 1949, mogło dobitnie świadczyć, iż zdawał on sobie sprawę z tych tendencji w kierownictwie KPCh.

Stalinowi nie podobało też się „heretyckie” podejście Mao do marksizmu, a przede wszystkim jego nacjonalizm. Obawiał się, ambicji Mao do przewodzenia blokowi komunistycznemu. Nazywał chińskiego przywódcę „drugim Tito” i „margarynowym marksistą”.

Spory ideologiczne

Chińscy komuniści postrzegali ideę rewolucji inaczej niż ortodoksyjni marksiści z Moskwy. Wraz z przejęciem władzy w KPCh przez Mao Zedonga podważona została podstawowa zasada promowanego przez Moskwę marksizmu mówiąca o rewolucji komunistycznej jako walce proletariatu miejskiego z burżuazją. Wprowadzono w to miejsce ideę rewolucji, której podstawę stanowiła walka klasowa na wsi.

Różnice dotyczyły wielu kwestii. Na przykład Mao krytykował pogląd, że wyłącznie baza ekonomiczna oddziałuje na nadbudowę, materia na pierwiastek duchowy, byt społeczny na świadomość społeczną albo inaczej stosunki produkcji na kulturę.

Twierdził, że oddziaływanie to jest oddziaływaniem wzajemnym, a w określonych warunkach kultura może kształtować stosunki produkcji, lub inaczej świadomość byt. Z przekonania tego wynikł pomysł zorganizowania w Chinach rewolucji kulturalnej. Miała ona zapobiec sytuacji, w której dawna kultura zmieni socjalistyczne stosunki produkcji.

Mao i Stalin inaczej podchodzili do marksistowskich dogmatów. Dla przywódcy chińskich komunistów marksizm stanowił jedynie podstawę do tworzenia teorii opartych w pewnej mierze o wiedzę empiryczną. Zakładał on, że rozwój teorii powodował będzie ewolucję systemu komunistycznego. Oczywiście, empiryczne eksperymenty Mao prowadziły do śmierci milionów ludzi. Sama jednak idea ewolucji marksizmu stworzyła ideologiczną podstawę przemian gospodarczych pod koniec XX wieku.

Z założenia powyższego wynikało potępienie bezmyślnego kopiowania radzieckich rozwiązań i przywiązania do komunistycznych dogmatów. Mao stwierdził kiedyś: Psi gnój nawozi pola, gnój ludzki wykarmi psa. A dogmaty? Ani nie użyźnią pól ani nie wykarmią psów. Jaki więc z nich pożytek? Stwierdził też, że marksizm jest jak strzała, rewolucja chińska jak cel. Ludzie przywiązani nadmiernie do marksizmu zachwycają się strzałą, zapominając, że najważniejszy jest cel.

Mao i Stalin podczas chińskiej wojny domowej

Jak skomplikowane były stosunki Mao ze Stalinem, świadczy postawa Moskwy podczas wojny domowej. Związek Sowiecki wprawdzie był pierwszym krajem, który uznał Chiny Ludowe już 2 października 1949 roku, ale był też ostatnim krajem, który uznał przegraną przywódcy narodowców, Czang Kaj-szeka. W czasie, gdy Armia Ludowo-Wyzwoleńcza odnosiła swoje wielkie sukcesy militarne, Stalin nakłaniał Mao do zaprzestania walki i utworzenia z Czangiem rządu koalicyjnego.

W 1945 roku został zawarty traktat o przyjaźni i sojuszu między ZSRR a Republiką Chińską. Znalazło się w nim stwierdzenie, że Związek Radziecki zobowiązuje się do niesienia pomocy „materialnej i moralnej”, kierowanej do nacjonalistów chińskich sprawujących „jedyną legalną władzę”.

Inaczej niż w większości państw socjalistycznych, zwycięstwo komunistów w Chinach odbyło się bez zbytniego zaangażowania, a nawet wbrew intencjom Moskwy. Kreml nie akceptował bowiem Mao jako przywódcy KPCh.

Chociaż Mao i Stalin nie przepadali za sobą, przywódca Chin pod koniec lat 50-tych XX wieku stał się głównym propagatorem pamięci o Stalinie. Jak twierdził, tylko 30 procent poczynań dyktatora można uznać za błędne, zaś 70 procent stanowiły słuszne decyzje.

Należy jednak pamiętać o specyfice stosunków wewnątrz bloku komunistycznego. Niedopuszczalne w nim były bezpośrednie ataki na „miłujących się” przywódców państw socjalistycznych, jak długo nie doszło do ich oficjalnego potępienia przez Moskwę. Tym bardziej niedopuszczalne były bezpośrednie ataki na przywódców ZSRR.

Jak długo więc Chiny oficjalnie żyły ze Związkiem Radzieckim w przyjaźni odpornej na „knowania sił imperialistycznych i wrogich podżegaczy”, ataki Chruszczowa na Mao i Mao na Chruszczowa nie mogły pojawić się w oficjalnej propagandzie. Zamiast tego atakowano się pośrednio. Krytyka Stalina za strony Moskwy stanowiła zawoalowaną krytykę przywódcy KPCh. Obrona Stalina formułowana w Pekinie miała natomiast uderzyć w Chruszczowa realizującego politykę destalinizacji.

Dodatkowo Mao mógł się obawiać, że podważanie autorytetu zmarłego radzieckiego dyktatora stanowić będzie precedens zagrażający jego własnej pozycji.

Autor: Wojciech Ostrowski