Mao Zedong – mało znane fakty z życia
Opublikowano: 9 września 2020

Nazwisko Mao Zedong kojarzy się zazwyczaj ze skrajną ideologią komunistyczną w Chinach. Odpowiada on również za tragiczne skutki wielkiego skoku i zniszczone dzieła sztuki podczas rewolucji kulturalnej. Mało kto jednak wie, że – zanim został radykalnym przywódcą komunistycznych Chin, zwalczającym intelektualistów – Mao Zedong był dziennikarzem, nauczycielem a nawet dyrektorem szkoły. Zdobył również dobre jak na swoje czasy wyksztalcenie.

Mao Zedong wychowany został na zacofanej, chińskiej wsi reprezentującej tradycje tak odległe od znanych nam na Zachodzie, że aż trudne do wyobrażenia. Zetknął się z zachodnią kulturą akurat w okresie walki między wielkimi światopoglądami – komunizmem i kapitalizmem, mistycyzmem i materializmem, konserwatyzmem i liberalizmem. Obserwując te zmagania, Mao próbował odnaleźć ideologię, która umożliwiłaby przywrócenie Chinom dominującej pozycji w świecie.

Urodził się 26 grudnia 1893 roku w – leżącej pomiędzy wzgórzami prowincji Hunan – wsi Shaoshan. Jego ojciec Mao Shunsheng w młodości był biednym chłopem. Musiał nawet zaciągnąć się do wojska, aby spłacić długi. Było to o tyle przykre, że w ówczesnym społeczeństwie chińskim przesiąkniętym pacyfistyczną filozofią konfucjańską traktowano wojskowych jako osoby o statusie niewiele wyższym niż prostytutki. Do wojska trafiali więc często ludzie z marginesu, uzależnieni od opium, lub drobni przestępcy.

Dla Shunshenga pobyt w armii stał się okazją do poznania świata istniejącego poza wąskimi granicami, jakie wyznaczało życie chińskiego chłopa. W jego głowie rodziły się nowatorskie pomysły. Poznał część z liczącego kilkadziesiąt tysięcy znaków chińskiego pisma, co umożliwiło mu pisanie prostych tekstów i prowadzenie ksiąg rachunkowych. Po zakończeniu służby zdołał spłacić rodzinne długi i odkupić rodzinne gospodarstwo rolne, które potem systematycznie powiększał.

Wkrótce wzbogacił się na handlu ziarnem i świniami, co umożliwiło mu wykupywanie dzierżaw okolicznych rolników. Dzięki zabiegom ojca rodzina żyła w dostatku (jak na chińskie warunki) i awansowała w hierarchii społecznej do rangi posiadaczy ziemskich.

Wieś leżała na zapadłej prowincji. Dotarcie z Shaoshan do najbliższej miejscowości związane było z kilkugodzinnym marszem. Nieliczne informacje ze świata docierały tam z dużym opóźnieniem, przekazywane przez nielicznych podróżnych i powiatowych urzędników, którzy przybywali do wioski. O śmierci cesarza Guangxu (1871 – 1908) Mao Zedong dowiedział się dopiero, gdy wyjechał ze swej wsi.

Edukacja

Ojciec, który sam nie miał możliwości uzyskania zbyt wysokiego wykształcenia, doskonale rozumiał, jak bardzo braki w tej dziedzinie utrudniają robienie interesów. Przyszły wódz rewolucji uzyskał więc rzadki w jego stronach przywilej uczęszczania do szkoły.

Jednak obaj – ojciec i jego najstarszy syn mieli różne wizje dotyczące zdobywania wiedzy. Zedong wolał czytać książki potępiane przez konfucjanistów od uczenia się na pamięć mało zrozumiałych, a potem znienawidzonych fragmentów Pięcioksięgu Konfucjańskiego. Czytał więc Podróż na zachód, Historię z bogiem, Dzieje trzech królestw – dzieła sławiące wielkie wyczyny legendarnych bohaterów.

Późniejszy przywódca rewolucji już we wczesnej młodości okazał się zdolny do bezwarunkowego podążania za swoimi ideałami. W 1910 roku uciekł z domu i za pożyczone pieniądze rozpoczął naukę w szkole zachodniego typu w Xiang Xiang. Ojciec początkowo niechętny dalszej edukacji Zedonga, ostatecznie zgodził się na sfinansowanie nauki. Stało się tak, gdyż jeden z przyjaciół przekonał go, że „postępowa edukacja” może zwiększyć możliwości zarabiania pieniędzy.

Do szkoły w Xiang Xiang Mao uczęszczał zaledwie rok. Musiał chyba jednak, wykazać się dużymi zdolnościami, gdyż – dzięki protekcji jednego z nauczycieli – został przyjęty do prestiżowej szkoły średniej dla przybyszów z Xiang Xiang w Changsha – stolicy Hunanu i wkrótce przeniósł się do stolicy prowincji. Mimo więc swego pochodzenia był bardzo zdolnym i otwartym na wiedzę uczniem.

Przyjazd do miasta stanowił dla Mao duże przeżycie. Wychowany na wsi, „daleko od szosy” trafił do nowoczesnego i szybko rozwijającego się miasta traktatowego. Obok nowoczesnego przemysłu i handlu dojrzewały tam nowe, postępowe idee. Mao z zapałem czytał gazety. Niektórzy twierdzą, że zobaczył je tam po raz pierwszy w życiu. Ale przede wszystkim, został uczniem renomowanej szkoły średniej. Wydarzenia historyczne sprawiły jednak, że w szkole spędził tylko tydzień.

10 października 1911 roku w Wuchangu rozpoczęła się rebelia, a wkrótce większość prowincji ogłosiła swoją niezależność od rządu centralnego. 1 stycznia 1912 roku członkowie założonej w Tokio Ligi Rewolucyjnej ogłosili w Nankinie powstanie Republiki Chińskiej. Pierwszym prezydentem Republiki ogłoszony został przywódca Ligi Sun Jat-sen.

Wkrótce rewolucyjne nastroje ogarnęły Changsha. Nikt nie myślał o szkole. Studenci i uczniowie włączyli się do rewolucji. Wtedy Mao napisał swój pierwszy artykuł, który wywiesił na murze szkoły. Wstąpił na ochotnika do armii rewolucyjnej w Hunanie.

Służył w niej tylko przez pół roku. Potem opuścił wojsko, aby zająć się dalszą edukacją. Został przyjęty do Seminarium Nauczycielskiego w Changsha. Miał pewne problemy z nauką, nie znosił bowiem przedmiotów ścisłych. Jednak, mimo problemów, ukończył seminarium w 1918 roku z dobrym wynikiem.

Mao Zedong na Uniwersytecie Pekińskim

Po ukończeniu szkoły Mao postanowił przenieść się do Pekinu. Jeszcze przed wyjazdem do stolicy udało mu się otrzymać obietnicę pracy w czytelni czasopism biblioteki Uniwersytetu Pekińskiego. Dzięki niej – choć nie stać go było na studia – mógł zbliżyć się do tamtejszego środowiska akademickiego i uczestniczyć w zajęciach jako wolny słuchacz.

Jednak – gdy wreszcie dotarł do stolicy – spotkało go ogromne rozczarowanie. Nie udało mu się nawiązać kontaktu z podziwianymi przez siebie przedstawicielami postępowej inteligencji. Studenci i wykładowcy nie traktowali poważnie biednego, nędznie odzianego chłopca do podawania gazet. Ten okres miał zapewne spory wpływ na późniejszy stosunek Mao do inteligencji.

Praca w bibliotece wpłynęła na Mao jeszcze w inny sposób, kierował nią bowiem Li Dazhao – jeden z pierwszych w Chinach zwolenników Marksizmu, zainspirowany Rewolucją Październikową. To od niego właśnie przyszły przywódca Chin Ludowych zaczerpnął ideę rewolucji opartej na masach chłopskich. Już wkrótce Mao włączył się w wir przemian i rewolucyjnych poszukiwań, jaki ogarnął młodą chińską republikę. Wówczas zaczął również pisać

Mao Zedong jako dziennikarz

Po powrocie do Changsha z zapałem rozwinął swoje zamiłowanie do pisania i dziennikarstwa. Zaczęło się od założenia i wydawania tygodnika „Przeglądu rzeki Xiang”. Mao publikował w nim głównie swoje artykuły pisane językiem potocznym – baihua.

Wzywał do całkowitego wyzwolenia człowieka. Człowiek – według Mao – nie musi bać się już Nieba, bogów, rodziny, duchów, generałów wojny domowej, ani kapitalistów. Wzywał ludzi wszystkich warstw, by „chwycili się za ręce i krzyczeli przeciwko uciskowi”. Nawoływał do nowej rewolucji, która – w przeciwieństwie do tej z 1911 roku – zlikwiduje ucisk zwykłych ludzi. Ponieważ pisał w sposób żywy i przyciągający uwagę, tygodnik wkrótce zdobył dużą popularność.

W tym czasie pracował w prowadzonej przez Seminarium Nauczycielskie szkole podstawowej. Nie zarabiał wiele. Żył w prymitywnych warunkach, ale był pełen entuzjazmu. Później został redaktorem „Nowego Hunanu” – pisma wydawanego przez absolwentów medycyny amerykańskiego Uniwersyteciu Yale, zaczął też współpracę z najpoważniejszą gazetą w Changsha – „Dziennikiem Wielkiego Dobra”. W tym czasie wiele podróżował. Trafił między innymi do Szanghaju, gdzie – by przeżyć – pracował w pralni.

Rodzinna sielanka

Podczas drugiego pobytu Mao w Pekinie w 1920 roku zaczął się jego związek z dziennikarką Yang Kaihui. Córka jednego z dawnych nauczycieli Zedonga w Seminarium Nauczycielskim została później jego żoną. Poznali się podczas pierwszego pobytu Mao w stolicy. Oboje działali w Stowarzyszeniu Dziennikarskim. W eleganckim mieszkaniu ojca Kaihui odbywały się spotkania Stowarzyszenia. Zedong i osiem lat młodsza Kaihui zaczęli swoje – jak to nazywał – „małżeństwo na próbę”.

Ich związek stanowił zerwanie z tradycyjnymi poglądami na temat relacji między kobietą a mężczyzną. Może dlatego miał miejsce dopiero po śmierci ojca narzeczonej, który uchodził wprawdzie za liberała, ale był to liberalizm ukształtowany na zasadzie kontestacji zasad konfucjanizmu. Oznaczało to odejście od skrajnie rygorystycznych tradycji obyczajowych, typowych dla dawnych Chin i niewiele miało wspólnego z tym, co zwykło się na Zachodzie nazywać liberalnymi poglądami.

Jeszcze przed swoją drugą podróżą do Pekinu Mao napisał cykl dziesięciu artykułów, w których walczył o wyzwolenie kobiet. Głównym przedmiotem ataków stały się aranżowane małżeństwa. Na nierówne traktowanie obu płci wskazywało zawarte w tekstach pytanie: dlaczego podaje się przykłady cnotliwych dziewcząt a nie cnotliwych chłopców?

Swe postępowe ideały postanowił zrealizować w związku Kaihui. Miał on być oparty na wolnym wyborze obu stron. Kochankowie nie mieszkali razem, ale spotykali się w swych mieszkaniach. Czasem w parkach jeździli konno. Wszystko to odbywało się w atmosferze rozwijającego wówczas się Ruchu 4-go Maja, a więc intelektualnego przebudzenia chińskiej młodzieży, występującej przeciwko tradycjonalizmowi i poszukującej nowych idei dla nowoczesnych Chin.

Po ślubie zamieszkali do Changsha. Teraz Mao nie był już biedny. Mieszkali w poziemiańskiej rezydencji. Rodzina świeżo upieczonego wyznawcy komunizmu należała do elity miasta. Mao był dobrze zarabiającym dyrektorem szkoły podstawowej, prowadzonej przez Seminarium Nauczycielskie.

Rozpoczął pracę w ruchu samorządowym Hunanu. Ruch prowadził kompanię na rzecz niezależności prowincji i uchwalenia jej konstytucji. Stanowiło to odbicie popularnej wówczas koncepcji stworzenia federacji niezależnych prowincji, jako metodę unowocześnienia i usprawnienia rządu.

Wkrótce młody nauczyciel założył „Księgarnię Kulturalną”, dzięki której mógł rozpowszechniać lewicową literaturę. Lokal dla księgarni udostępniło po niskiej cenie stowarzyszenie absolwentów Uniwersytetu Yale. Część wydatków sfinansowała zamożna teściowa Mao Zedonga.

Udało się nawet namówić gubernatora prowincji do napisania kaligrafii stanowiącej szyld księgarni i przewodniczenia uroczystości otwarcia. Szczęście rozumiane w tradycyjny, chiński sposób gwarantowało przyjście na świat trzech synów. W sumie urodziło im się czworo dzieci, trzech synów i jedna córka.

Mao Zedong chciał, aby dzieci wychowywane były w sposób nowoczesny nieoparty na tradycyjnej, konfucjańskiej zasadzie całkowitego podporządkowania. Nie miał jednak zbyt wiele czasu, by zrealizować swoją wizję. Poświęcał się głównie działalności politycznej. Wspólne szczęście małżonków nie trwało nazbyt długo. W 1927 roku przestali się widywać, kiedy Mao musiał uciekać przed represjami władz. Schronił się wówczas w górach prowincji Jaingxi i tam też znalazł sobie nową żonę.

Mao Zedong – komunista czy narodowiec?

W 1921 roku w Szanghaju odbywał się zjazd założycielski Komunistycznej Partii Chin (KPCh). Prawdę mówiąc, zebrało się tam trzynaście osób, głównie młodych intelektualistów – chłopców z dobrych rodzin, aby stworzyć partię komunistyczną, mającą chronić robotników przed kapitalistami, czyli chłopcami z dobrych rodzin.

Ta paradoksalna sytuacja wynikała z warunków, w jakich żyli wówczas Chińczycy. Tylko ludzie umiejący czytać i posiadający jakikolwiek kontakt ze światem zewnętrznym, lub środowiskiem akademickim znali nowe idee. Ci zaś rekrutowali się głównie z bogatych rodzin.

Wśród członków założycieli KPCh znalazł się jeden człowiek ze wsi – Mao Zedong. Jego maniery mocno kontrastowały z zachowaniem pozostałych uczestników, którzy rekrutowali się z rodzin o wyższym statusie społecznym. Mao w ich oczach był grubiański i pozbawiony podstawowych zasad dobrego wychowania.

Ale przystąpienie do KPCh nie zakończyło poszukiwań Mao. Kiedy w 1923 roku doszło do sojuszu KPCh z Partią Narodową – Kuomintangiem, początkowo niechętny tej inicjatywie w końcu z entuzjazmem przyjął koncepcję Kominternu stworzenia w Chinach wielkiej, antyimperialistycznej koalicji. W tym czasie Komintern prowadził politykę zawierania sojuszy z nacjonalistycznymi ruchami w biednych krajach dla wspólnej walki z imperializmem. Mao Zedong został aktywistą Partii Narodowej.

Chociaż wstąpienie Mao do Kuomintangu stanowiło realizację polityki Kominternu, to jego późniejsza działalność w Partii Narodowej świadczyła, że nie traktował ideologii komunistycznej, z taką powagą, jakiej oczekiwali od niego inni komuniści. W okresie sojuszu Mao o wiele więcej energii poświęcał pracy w KMT niż KPCh. Narodowcy w tym czasie podkreślali znaczącą rolę chłopów w procesie odrodzenia Chin, podczas gdy komuniści wiernie trzymali się – forsowanej przez Moskwę – idei „rewolucji proletariackiej” opartej na działaniach proletariatu przemysłowego i dążącej do zdobycia władzy w miastach.

W KMT Mao zaczął współpracować z założonym przez Peng Paia, Instytutem Szkoleniowym Ruchu Chłopskiego. Został sekretarzem wydziału organizacyjnego partii, oraz redaktorem, a później redaktorem naczelnym „Tygodnika Politycznego” – partyjnego organu prasowego. Od 1925 faktycznie kierował wydziałem propagandowym KMT. Ta aktywność w Partii Narodowej doprowadziła do ostrej krytyki, a w końcu usunięcia Mao z Komitetu Centralnego KPCh.

Po śmierci Sun Jat-sena w 1925 roku czołową postacią w Partii Narodowej stał się Czang Kaj-szek. Rozpoczął on aresztowania komunistów i lewicowych działaczy swej partii. Sowieccy doradcy znaleźli się w areszcie domowym.

W 1926 roku, mimo antykomunistycznych represji Czang uzyskał poparcie ZSRR dla przeprowadzenia zbrojnej ofensywy. Przeszła ona do historii, jako Ofensywa Północna (1926 – 1927). W jej wyniku najważniejsze obszary Chin znalazły się pod kontrolą Narodowców. W 1927 roku ogłosił powstanie rządu w Nankinie. Potem nakazał wymordować działaczy komunistycznych i nazbyt lewicowych aktywistów Partii Narodowej.

Wydarzenia polityczne sprawiły więc, że Mao Zedong z członka elity zmienił się w wyjętego spod prawa buntownika. Następne dwie dekady jego życia wypełniła walka z narodowcami, a w czasie drugiej wojny światowej również z japońskimi okupantami Chin.

Autor: Wojciech Ostrowski